Στης Ελλάδας την ολόμαυρη ράχη - ξανά

Οι συνημμένες φωτογραφίες αφορούν στο άρθρο "Στης Ελλάδας την ολόμαυρη ράχη - ξανά".

Η χώρα μας βιώνει για μια ακόμη φορά μια μεγάλη διαταραχή στο χερσαίο φυσικό της περιβάλλον λόγω των μεγαπυρκαγιών που έκαψαν ή καίνε ακόμη στη Ρόδο, στην Ανατολική Αττική, στην Μαγνησία, στην Αιγιαλεία, στην Κέρκυρα, στην Εύβοια, στην Καστοριά, στον Έβρο και στη Ροδόπη, στην Πάρνηθα, στην Κύθνο, στη Βοιωτία και σε άλλες περιοχές. Το περιβαλλοντικό κόστος σημαντικό. Η καμένη έκταση τεράστια, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τα στοιχεία της Εικόνας 1 (και ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί η αντιπυρική περίοδος).

Οι κοινωνικές επιπτώσεις αυτών των περιστατικών είναι πολύ σοβαρές: απώλειες ανθρώπινων ζωών, καταστροφή οικιών και περιουσιών, απώλεια του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών. Από την άλλη πλευρά και το οικονομικό κόστος της καταστολής και αντιμετώπισης των πυρκαγιών αυτών δεν είναι καθόλου αμελητέο.

Είναι τραγικό ότι περίπου χρόνο παρά χρόνο την τελευταία 5ετία μιλάμε για τα ίδια ακριβώς θέματα. Ήταν Αύγουστος του 2021 όταν καιγόταν η Εύβοια και γράφονταν άρθρα λίβελλοι για τα αίτια της απίστευτης καταστροφής που υπέστη το νησί. Ακούστηκαν υποσχέσεις, ανακοινώθηκαν δεσμεύσεις…. Αλλά η φωτιά συνεχίζει να μας θυμίζει την παρουσία της με ανηλεή τρόπο σαν να μην πέρασε μια μέρα…

Ας ξαναπούμε λοιπόν μια ακόμη φορά τα βασικά.

Το τι έφταιξε δεν είναι το ίδιο για όλες τις περιπτώσεις ούτε σχετίζεται μόνο με την κλιματική αλλαγή, η οποία σίγουρα επιδεινώνει τις συνθήκες που επάγουν την εκδήλωση και εξάπλωση πυρκαγιών. Σχετίζεται και με το ότι η προληπτική διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος έχει αφεθεί στον πατριωτισμό και την ατομική μας ευθύνη, αν αυτά υπάρχουν και μεταφράζονται σε πράξεις. Αυτά τα δύο μαζί δημιουργούν ένα στρόβιλο που, αν δεν οργανωθούμε έγκαιρα και αποφασιστικά, θα μας καταπιεί.

Φωτιές συνέβαιναν πάντοτε στις μεσογειακού κλίματος περιοχές. Το καθεστώς τους, δηλαδή η συχνότητα, η ένταση και η έκτασή τους ήταν διαφορετικά. Αραιότερα, μικρότερης έντασης και έκτασης περιστατικά συνέβαιναν στη Νότια Ευρώπη, Δυτική Τουρκία και Βόρεια Αφρική (στις παραμεσόγειες χώρες), στην Καλιφόρνια, στη Χιλή, στη Νότια Αφρική και στη ΝΔ Αυστραλία. Το φαινόμενο αυτό έχει μελετηθεί πολύ συστηματικά και σε βάθος από πολλούς σοβαρούς επιστήμονες, οι οποίοι έχουν διατυπώσει τις τεκμηριωμένες επιστημονικές τους απόψεις σε έγκυρες δημοσιεύσεις, για κάθε όψη της διαχείρισής του (προληπτικά, κατασταλτικά, μεταπυρικά).

Ωστόσο, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Φωτιές συμβαίνουν πλέον και σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη (βλέπε Σιβηρία, Καναδά), σε μεγαλύτερα υψόμετρα στις μεσογειακές χώρες (βλέπε φωτιές Ταϋγέτου 2007), πολύ συχνότερα (βλέπε φωτιές ανατολικής Αττικής, Γερανείων κ.ά.) και είναι και μεγαλύτερης έκτασης (βλέπε Έβρο, Ρόδο, ανατολική Αττική, Πάρνηθα). Γιατί συμβαίνει αυτό?

Ένας λόγος είναι ότι η βλάστηση είναι πλέον πυκνότερη λόγω της εγκατάλειψης των παραδοσιακών χρήσεων που ασκούνταν πρώτα (υλοτόμηση, ρητινοσυλλογή, εκτατική βόσκηση, ορεινή γεωργία), δηλ. ο άνθρωπος εγκατέλειψε τα δάση ως τόπο παραγωγικής ενασχόλησης και παραμένει ή εισήλθε στα δάση σχεδόν μόνο για οικιστική χρήση (με όποιες συνέπειες και αν έχει αυτή η μίξη «χρήσεων»). Από την άλλη, οι δασικές υπηρεσίες αποδυναμώθηκαν πολύ και μαζί τους και η ενεργός διαχείριση των παραγωγικών και μη δασών. Αυτά συμβαίνουν σε τοπικό επίπεδο (νομούς, περιφέρειες, χώρα).

Ένας δεύτερος λόγος όμως που ξεπερνάει το τοπικό και γίνεται πλανητικός είναι η κλιματική αλλαγή, η οποία πλέον δημιουργεί κλιματική κρίση. Άξιοι, εξειδικευμένοι στο θέμα, συνάδελφοι έχουν μιλήσει και έχουν γράψει πολλά για την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της στα πρότυπα του καιρού, στα ακραία φαινόμενα που θα τείνουν να γίνουν κανονικότητα, για τις αβίωτες συνθήκες που θα τείνουν να ρυθμίζουν τον βίο μας αν δεν λάβουμε μέτρα ώστε να κρατήσουμε την μη αναστρέψιμη πορεία ανόδου της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας στα χαμηλότερα δυνατά επίπεδα (1,5 ^oC) (βλέπε http://www.academyofathens.gr/sites/default/files/%CE%88%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7_%CE%95%CE%91%CE%94%CE%9F.pdf).Ακολουθεί ένα παράδειγμα για τις ημέρες με καύσωνα, δηλ. θερμοκρασία > 37 ⁰C για δύο σενάρια του IPCC και δύο χρονικές περιόδους.

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ξεκάθαρα πως το μοντέλο διαχείρισης των πυρκαγιών απαιτεί αλλαγές σε όλα του τα επίπεδα ως αδήριτη ανάγκη προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Τμήμα αυτών των αλλαγών πρέπει να αποτελεί και η σοβαρή πολιτική δέσμευση για τη χάραξη νέας στρατηγικής διαχείρισης του τοπίου, των δασών και δασικών εκτάσεων συμπεριλαμβανομένων, ακόμη και των «μη παραγωγικών δασών», δηλαδή των ζωνών με θερμόβια βλάστηση πεύκων, κυπαρισσιών, θαμνώνων με πουρνάρια, κουμαριές κ.α. Είναι μέτρο πρόληψης. Φυσικά, αν αυτά δεν βρίσκονται κάτω από μια ευρύτερη ομπρέλα διαφορετικής αντίληψης χρήσης των φυσικών πόρων, ευθύνης και υποχρεώσεων των πολιτών (πχ να μην μένουν στο ατιμώρητο οι παρανομούντες) θα μείνουν απλά ευχολόγια.

Πέρα από όλα αυτά, ένας πολύ μεγάλος κίνδυνος που ελλοχεύει είναι συνήθως η τάση να «ξεπλύνουμε τις αμαρτίες μας για το περιβάλλον στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ» που μεταφράζεται μετά την καταστροφή να «τρέξουμε» σε ενέργειες μαζικών αναδασώσεων, ενέργειες αποψιλωτικής κοπής των καμένων δένδρων, κατασκευής φραγμάτων για την ανάσχεση της επιφανειακής απορροής ακόμη και εκεί που δεν χρειάζεται, κλπ.

Είχα γράψει τον Αύγουστο του 2021 και επαναλαμβάνω: «Η συσσωρευμένη επιστημονική γνώση που διαθέτουμε εδώ και δεκαετίες για το ρόλο της φωτιάς στα μεσογειακά οικοσυστήματα έχει βοηθήσει στην παραγωγή σύγχρονων συστημάτων υποβοήθησης λήψης αποφάσεων για τον σχεδιασμό των δράσεων στη μεταπυρική αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος. Πρέπει να τονιστεί πως η Ελλάδα έχει υποχρέωση να διατηρήσει τη βιοποικιλότητά της σεβόμενη τις συνθήκες που έχει υπογράψει και πως αβασάνιστες προτάσεις μετατροπής των δασών σε καλλιέργειες διαφόρων ειδών θα την αποστερήσουν τόσο από αυτή τη βιοποικιλότητα όσο και από τις φυσικές αποθήκες άνθρακα που διαθέτει, επιτείνοντας έτσι το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής».

Τι κάνουμε λοιπόν? Όλα τα καμένα δάση κηρύσσονται εντός διμήνου αναδασωτέα (δηλ παραμένουν δάσος). Η βόσκηση απαγορεύεται αυστηρά. Γίνεται αποτύπωση των καμένων εκτάσεων με σύγχρονα τεχνολογικά μέσα και εντοπίζονται τα ευάλωτα σημεία εντός της περιμέτρου τους, δηλ. θέσεις που έχουν καεί στο κοντινό παρελθόν, θέσεις με έντονη κλίση στις οποίες η σφοδρότητα καύσης ήταν μεγάλη και ενδεχομένως δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για επιφανειακή απορροή και διάβρωση του εδάφους μετά από έντονη βροχόπτωση, θέσεις παρουσίας σημαντικών ειδών, τμήματα προστατευόμενων περιοχών. Σε αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται ειδικός σχεδιασμός τόσο για την υποβοήθηση της φυσικής αναγέννησης και την επαναφορά των ειδών όσο και για την ανάσχεση της επιφανειακής απορροής του νερού και την πρόκληση πλημμυρών.

Δεν είναι σκόπιμο να κοπούν τα καμένα δένδρα, με το επιχείρημα που ακούγεται ότι εμποδίζουν τη φυσική αναγέννηση. Η φυσική αναγέννηση των καμένων πευκοδασών, δασών με κυπαρίσσια και θαμνωδών εκτάσεων θα συμβεί με πιθανότητα >90% απρόσκοπτα εφόσον εμείς ή τα ζώα δεν μπούμε να τσαλαπατήσουμε το έδαφος που είναι ευάλωτο λόγω της απώλειας του οργανικού του περιεχομένου. Τα καμένα δένδρα προσφέρουν καλύτερες συνθήκες επιβίωσης στα αρτίβλαστα πεύκου (και κυπαρισσιού) που θα προκύψουν μαζικά μετά τις πρώτες βροχές, μειώνουν τη ραγδαιότητα της βροχής και συγκρατούν το έδαφος.

Είναι εγκληματικό να οργανωθούν μαζικές αναδασώσεις σε περιοχές στις οποίες η φύση ξέρει πως να επουλώνει τις πληγές της και ακόμη περισσότερο επικίνδυνο να γίνει απόπειρα τροποποίησης της δομής των δασών με το πρόσχημα να αντικατασταθούν τα πεύκα με κάποια άλλα είδη που καίγονται βραδύτερα. Με λύπη μου θα θυμίσω πως ναι μεν τα έλατα καίγονται βραδύτερα αλλά μεγάλο μέρος του ελατοδάσους της Πάρνηθας κάηκε το 2007 και στη φωτιά του 2023 γίνεται τιτάνια προσπάθεια να ανακοπεί η προέλαση της φωτιάς σε όσο απέμεινε άκαυτο ή είναι ξανακαμένο. Επίσης, ας κατανοήσουμε επιτέλους πως τα δασικά οικοσυστήματα είναι ενότητες οργανισμών με συγκεκριμένη σύνθεση και λειτουργία και δεν είναι ούτε άλση ούτε γεωργικές εκτάσεις ούτε ο κήπος μας για να τα γεμίσουμε με χαρουπιές ή όποιο άλλο φυτό έτυχε να γνωρίζουμε... Οι περιπτώσεις των περιαστικών δασών ή των περιοχών όπου δημιουργήθηκαν συμπαγείς οικισμοί εντός του δάσους είναι διαφορετικές και εκεί ίσως θα μπορούσαμε να εξετάσουμε εναλλακτικές. Τέλος, ο μύθος του να βάλουμε «βραδύκαυστες» βελανιδιές στη θέση των πεύκων είναι καλύτερα, καιρός είναι να καταρριφτεί μια και οι βελανιδιές χρειάζονται περισσότερο ψυχρές και υγρές συνθήκες που αναρωτιέμαι που θα τις βρουν στο νέο περιβάλλον που δημιουργεί η κλιματική αλλαγή.

Και επειδή ο ήρεμος, επιστημονικά τεκμηριωμένος, λόγος είναι αυτός που πρέπει να καθοδηγεί τις σκέψεις και τις πράξεις μας θα αναφέρουμε δύο παραδείγματα από τα πρόσφατα περιστατικά.

Α. Η περίπτωση της Πάρνηθας, δεδομένα έως τις 23/8/2023[1]

Η παραπάνω εικόνα αποκαλύπτει το μέγεθος της καμένης έκτασης στην Πάρνηθα στα δύο μεγάλα περιστατικά πυρκαγιών που συνέβησαν με διαφορά 16 χρόνων, καθώς και σε εκείνο του 2021, το οποίο, μέχρις στιγμής δεν επικαλύπτεται με τα προηγούμενα. Μέχρι στιγμής που γράφεται το κείμενο τα δύο περιστατικά 2007 και 2023 επικαλύπτονται σε μικρή σχετικά έκταση.

Το ερώτημα που προκύπτει και αναμένει την επιστημονική απάντηση είναι τι θα γίνει με την νέα καμένη έκταση; Έχει πιθανότητες ανάκαμψης και πότε; (ερωτήματα που συχνά θέτουν οι πολίτες αλλά και οι δημοσιογράφοι). Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό απαιτείται να γνωρίζουμε τη βλάστηση της περιοχής και τα χαρακτηριστικά της βιολογίας των κυρίαρχων δασικών ειδών που την χαρακτηρίζουν.

Η ανάλυση της πληροφορίας της Εικόνας 4 και η συγκεντρωμένη επιστημονική γνώση της οικολογίας των δασικών πυρκαγιών μας επιτρέπει να πούμε με ασφάλεια τα εξής:

1. Η μικρή επικάλυψη των δύο περιστατικών με χρονική διαφορά 16 ετών μας κάνει αισιόδοξους, τόσο για τη δυνατότητα φυσικής αναγέννησης του υπολοίπου τμήματος που καλύπτεται από ώριμα πευκοδάση Pinus halepensis όσο και για το μικρό τμήμα της επικαλυπτόμενης περιοχής μια και το αναγεννώμενο πευκοδάσος είχε εισέλθει σε φάση αναπαραγωγικής ωριμότητας. Ωστόσο, ακόμη και στην περίπτωση περιορισμένης φυσικής αναγέννησης στην διπλοκαμένη έκταση, η αποίκηση μέσω διασποράς σπερμάτων από την γειτονική ώριμη συστάδα είναι πολύ πιθανή. Η έναρξη της αναγέννησης αναμένεται το φθινόπωρο μετά τις πρώτες βροχές, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη διάβρεξη των σπερμάτων του πεύκου και τη φύτρωσή τους. Τα σπέρματα βρίσκονταν κρυμμένα και προστατευμένα μέσα στους βραδύχωρους κώνους, οι οποίοι άνοιξαν υπό την επίδραση της θερμότητας και διέσπειραν τα σπέρματα στο χώρο. Προϋπόθεση για να συμβεί αυτό είναι η απαγόρευση της βόσκησης και η προφύλαξη της καμένης περιοχής από παρεμβατικές ενέργειες, οι οποίες θα συμπιέσουν το έδαφος και θα παρασύρουν και τα σπέρματα
2. Οι θαμνώνες θα αναγεννηθούν με φυσική διαδικασία σχεδόν άμεσα.
3. Το τμήμα του ελατοδάσους με Abies cephalonica που είχε καεί το 2007 και είχε είτε αναδασωθεί τεχνητά είτε αναγεννηθεί με φυσική διαδικασία (εφόσον οι θέσεις βρίσκονταν κοντά σε άκαυτες νησίδες) και ξανακάηκε θα έχει σοβαρό πρόβλημα φυσικής αναγέννησης και θα χρειαστεί πιθανότατα τεχνητή αναδάσωση.
4. Νέο τμήμα δάσους Abies cephalonica δεν φαίνεται να έχει καεί.

Φυσικά, η ανάλυση αυτή είναι αρχική, ωστόσο δείχνει ξεκάθαρα τις δυνατότητες της φύσης.

Β. Η Περίπτωση του Πανείου Όρους, στην Ανατολική Αττική[1]

Η φωτιά του Ιουλίου 2023 στο Πάνειο όρος έκαψε ώριμες και νεαρές δασικές συστάδες Χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis), καθώς και μεσογειακούς θαμνώνες (μακί και φρύγανα). Τα ώριμα πευκοδάση και οι μεσογειακοί θαμνώνες αναμένεται να αναγεννηθούν ικανοποιητικά.

Δυστυχώς, η διπλοκαμένη έκταση είναι αρκετά μεγάλη και αυτό θέτει ένα ερώτημα για τις νεαρές συστάδες πεύκης, αν δηλαδή παρουσιάζουν πιθανότητες φυσικής αναγέννησης. Η απάντηση είναι πως αν είχαν προλάβει να μπουν σε αναπαραγωγική φάση και να σχηματίσουν ικανοποιητική υπέργεια τράπεζα σπερμάτων, τότε η πιθανότητα αναγέννησής τους είναι σημαντική.

Τα δύο ανωτέρω παραδείγματα ελπίζουμε ότι ανέδειξαν την ανάγκη προσεκτικής έρευνας και εξαγωγής συμπερασμάτων που να στηρίζεται στην επιστημονική γνώση. Είναι υπερβολή να λέμε πως η Αττική θα ερημοποιηθεί. Καλό είναι να κατανοήσουμε τον όρο πριν τον χρησιμοποιούμε έτσι αβασάνιστα. Η ερημοποίηση είναι μια έννοια που απασχόλησε την επιστημονική κοινότητα έντονα στις δεκαετίες 80-90 και συγκέντρωσε την προσοχή και τη χρηματοδότηση της ΕΕ με πολύ μεγάλα και σοβαρά επιστημονικά έργα που συμπεριελάμβαναν και την Ελλάδα. Δημιουργήθηκαν επιτροπές για την καταπολέμηση της ερημοποίησης, υπό τη σκέπη των Ηνωμένων Εθνών, αναδείχτηκαν τα κύρια αίτιά της, όπως εκτιμώνταν με τα υπάρχοντα δεδομένα, και σχετίζονταν πρωταρχικά με τις χρήσεις γης μιας περιοχής. Πως ορίζεται η ερημοποίηση? Το 1992 οργανώθηκε στο Ρίο της Βραζιλίας μια παγκόσμια συνδιάσκεψη υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών. Σε αυτήν, ανάμεσα στα άλλα που αποφασίστηκαν διατυπώθηκε και επίσημα ο ορισμός της ερημοποίησης ως ακολούθως: «Ερημοποίηση είναι η υποβάθμιση της γης στα ξηρά, ημίξηρα και ξηρά ύφυγρα κλίματα της Γης. Σχετίζεται με την μερική ή ολική απώλεια της καλλιεργούμενης ή βοσκούμενης γης, την αποδάσωση και την απορρύθμιση του υδατικού ισοζυγίου. Οι παράγοντες που επάγουν αυτό το φαινόμενο είναι είτε φυσικοί, όπως για παράδειγμα το ξηρό κλίμα, η κάλυψη της βλάστησης και το έδαφος είτε ανθρωπογενείς, όπως η υπερβόσκηση, η συνεχής υποβάθμιση της δασοκάλυψης και οι εσφαλμένες αγροτικές πρακτικές». Τι από όλα αυτά συνέβη ξαφνικά στην Αττική έτσι ώστε να κινδυνεύει από ερημοποίηση? Άλλαξε το κλίμα της μέσα στον Ιούλιο και τον Αύγουστο? Έγινε ξηρό? Άρχισαν να βόσκουν μεγαλύτεροι αριθμοί ζώων? Άρχισαν να εφαρμόζονται εσφαλμένες αγροτικές πρακτικές? Τι συνέβη στην Αττική τον Ιούλιο και τον Αύγουστο? Περιστατικά μεγαπυρκαγιών για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω. Οι συνέπειες αυτών δεν θα οδηγήσουν σε ερημοποίηση αν εμείς πάρουμε σωστά σχεδιασμένα επιστημονικά και όχι βιαστικά μέτρα. Η Αττική, η Ρόδος και ολόκληρη η Ελλάδα αλλά και η Μεσόγειος φυσικά απειλούνται από την κλιματική αλλαγή, όπως έχουν αναδείξει σοβαρές επιστημονικές μελέτες. Είναι στο χέρι μας να συγκρατήσουμε τις αλλαγές και να μετριάσουμε τις επιπτώσεις.

Ως επίλογος: Πρέπει να αντιληφθούμε πως η διάρκεια ζωής του ανθρώπου δεν ταυτίζεται με τη διάρκεια ζωής ενός δάσους και πως είναι παραβίαση της φυσικής λειτουργίας να επιδιώκουμε να επιταχύνουμε διαδικασίες που ακολουθούν άλλους ρυθμούς προκειμένου εμείς να "ξαναδούμε" τα βουνά να πρασινίζουν γρήγορα. Το πολιτικό (των πολιτικών) και προσωπικό (των πολιτών) ενδιαφέρον για το φυσικό περιβάλλον καλό είναι να επιδεικνύονται πριν από μια καταστροφή.

Μαργαρίτα Αριανούτσου - Φαραγγιτάκη

Ομότιμη Καθηγήτρια Οικολογίας, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ, e-mail: marianou@biol.uoa.gr

Με τη συμβολή των:

Δρ. Δημητρίου Καζάνη, ΕΔΙΠ Τομέα Οικολογίας, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ

Δρ. Αναστασίας Χριστοπούλου, μεταδιδακτορικής συνεργάτιδας Τομέα Οικολογίας, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ

Γεωργίου Αθανασάκη, Δασοπόνου, Msc., μεταπτυχιακού φοιτητή ΠΜΣ «Οικολογία και Διαχείριση Βιοποικιλότητας» Τμήματος Βιολογίας ΕΚΠΑ

[1] (Γ. Αθανασάκης, μεταπτυχιακός φοιτητής του ΠΜΣ Οικολογία και Διαχείριση της Βιοποικιλότητας του Τμήματος Βιολογίας , Δ. Καζάνης, ΕΔΙΠ Τομέα Οικολογίας - Ταξινομικής, Α. Χριστοπούλου, μεταδιδακτορική συνεργάτιδα Τομέα Οικολογίας, Μ. Αριανούτσου, Ομότιμη Καθηγήτρια Οικολογίας ΕΚΠΑ).

Περιβαλλοντική Γεωχημεία και Υγεία: Το επιτυχημένο διεθνές συνέδριο της υπερεθνικής Επιστημονικής Εταιρείας Περιβαλλοντικής Γεωχημείας και Υγείας (SEGH), 2-6 Ιουλίου 2023 στο Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του ΕΚΠΑ σε μια κρίσιμη καμπή για το φυσικό περιβάλλον

Με τη χώρα μας να μετρά χιλιάδες στρέμματα καμένων δασικών εκτάσεων, τα γεγονότα των δύο τελευταίων μηνών, οι υψηλές θερμοκρασίες του φετινού καλοκαιριού στην Επικράτεια και οι δασικές πυρκαγιές, φέρνουν την κλιματική κρίση και την ρύπανση του περιβάλλοντος στο προσκήνιο της επικαιρότητας ακόμη μια φορά. Η Σχολή Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου μας και το Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ειδικότερα, πρωτοστατούν σε ερευνητικές δράσεις σχετικές με τη μελέτη ακραίων φυσικών φαινομένων στον πλανήτη μας, καθώς και θεμάτων που σχετίζονται με τη ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος. Σε αυτό το πλαίσιο το Τμήμα μας είχε την τιμή και τη χαρά να διοργανώσει φέτος το ετήσιο παγκόσμιο συνέδριο της υπερεθνικής Επιστημονικής Εταιρείας Περιβαλλοντικής Γεωχημείας και Υγείας (Society for Environmental Geochemistry and Health, www.segh.net). Το 38^th International Conference on Environmental Geochemistry and Health, (SEGH2023 www.segh2023.org) έλαβε χώρα 2-6 Ιουλίου 2023 στους χώρους του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος στην Πανεπιστημιόπολη, Ζωγράφου δια ζώσης.

Η Επιστημονική Εταιρεία Περιβαλλοντικής Γεωχημείας και Υγείας (SEGH) ιδρύθηκε το 1971 με σκοπό να παρέχει ένα φόρουμ συνεργασίας επιστημόνων για την κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ του γεωχημικού περιβάλλοντος και της υγείας των οικοσυστημάτων, της πανίδας και των ανθρώπων. Τα μέλη της Εταιρείας αντιπροσωπεύουν ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων, όπως η βιολογία, η οικολογία, η μηχανική, η γεωλογία, η υδρολογία, η επιδημιολογία, η χημεία, η ιατρική, η διατροφή και η τοξικολογία. Το επίσημο επιστημονικό περιοδικό της SEGH, Environmental Geochemistry and Health εκδίδεται από τον οίκο Springer και έχει σημαντικό δείκτη απήχησης (IF: 4,200 - 2022). Η SEGH υποστηρίζει ένα δίκτυο νέων επιστημόνων από όλο τον κόσμο (Early Career Researchers -ECRs) μέσω προγραμμάτων και εκδηλώσεων μαθητείας και στοχευόμενης εκπαίδευσης, είτε κατά τη διάρκεια των συνεδρίων της, είτε μέσω δικτυακών σεμιναρίων. Η Εταιρία επωφελείται επίσης από μια ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων σε πεδία περιβαλλοντικών επιστημών η οποία υποστηρίζει τις δράσεις της σε όλες της ηπείρους και συμβάλει στη μεταφορά τεχνογνωσίας στην κατεύθυνση προστασίας, αναβάθμισης και αποκατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος. Οι δραστηριότητες της SEGH περιλαμβάνουν συνήθως ένα ετήσιο διεθνές συνέδριο τη διοργάνωση του οποίου αναλαμβάνουν κυκλικά, μέλη της από διαφορετικές περιοχές του πλανήτη. Η φετινή διοργάνωση του Συνεδρίου SEGH2023, το κορυφαίο δια ζώσης ετήσιο γεγονός της SEGH επέστρεψε στην Ευρώπη μετά από την επιτυχημένη υβριδική διοργάνωση στο Ελντορέτ της Κένυα το 2022 και τις δύο δικτυακές εκδοχές του λόγω της κρίσης της πανδημίας κατά τα έτη 2021 και 2020. Η τελευταία διοργάνωση του συνεδρίου στην Ευρώπη πραγματοποιήθηκε στο Manchester Metropolitan University της Μ. Βρετανίας το 2019, ενώ το πανεπιστήμιό μας είχε διοργανώσει το SEGH2008 δεκαπέντε χρόνια πριν.

Η διοργάνωση του SEGH2023 από το Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών προσέφερε την ευκαιρία σε έμπειρους αλλά και νέους ερευνητές και φοιτητές να προωθήσουν το επιστημονικό τους έργο και να αλληλοεπιδράσουν προσωπικά με συναδέλφους και εμπειρογνώμονες από όλες τις γωνιές του κόσμου. Ταυτόχρονα, το Συνέδριο ενίσχυσε την εξωστρέφεια του Πανεπιστημίου μας αλλά και της χώρας μας γενικότερα σε θέματα που άπτονται άμεσα της περιβαλλοντικής πολιτικής της βιώσιμης ανάπτυξης και τις υγείας των οικοσυστημάτων αλλά και του ανθρώπου. Το Συνέδριο τελέστηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας καθώς και της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας. Παρουσιάστηκαν 104 εργασίες τις οποίες παρακολούθησαν 138 επιστήμονες από 22 χώρες. Επιλεγμένες εργασίες που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο θα δημοσιευθούν σε επόμενο ειδικό τεύχος του περιοδικού Environmental Geochemistry and Health μετά από διαδικασία κρίσης.

Οι θεματικές ενότητες του Συνεδρίου SEGH2023 ήταν οι εξής:

1. Αναδυόμενοι ρύποι στο έδαφος, το νερό και την ατμόσφαιρα και ανθρώπινη υγεία
2. Καινοτομία στις μεθόδους συλλογής δεδομένων για τη μελέτη της περιβαλλοντικής αλλαγής
3. Περιβαλλοντική γεωχημεία στην εποχή της ενεργειακής μετάβασης
4. Παγκόσμιες βάσεις δεδομένων για τη γεωχημεία και πέρα από αυτή

Στο Συνέδριο παρουσιάστηκαν επίσης εργασίες ευρύτερων τομέων έρευνας σχετικών με την προστασία και την αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος σε σχέση με την ανθρώπινη υγεία, ειδικά από νέους ερευνητές. Οι τέσσερεις κεντρικές διαλέξεις επιστημόνων εγνωσμένου κύρους από την Ελλάδα και το εξωτερικό έδωσαν τον τόνο των θεματικών του συνεδρίου. Συγκεκριμένα ο Καθηγητής Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, Νικόλαος Θωμαΐδης, επικεντρώθηκε στην ανίχνευση αναδυόμενων ρύπων στο περιβάλλον, η Καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Γεωχημείας και Υγείας Jane Entwistle του Northumbria University, Newcastle UK αναφέρθηκε στη νέα τάση μεθοδολογίας της έρευνας μέσω της επιστήμης των πολιτών, ο Ομότιμος Καθηγητής Γεωχημείας Michael Ramsey του University of Sussex, UK, ανέπτυξε το θέμα της εκτίμησης της αβεβαιότητας των μετρήσεων σε διάφορες χωρικές κλίμακες δειγματοληψίας, και ο EurGeol Αλέξανδρος Δημητριάδης της Διεθνούς Ένωσης Γεωλογικών Επιστημών ανέλυσε τρόπους συστηματοποίησης των πρωτοκόλλων συλλογής γεωχημικών δεδομένων με στόχο τη σύνταξη του παγκόσμιου γεωχημικού χάρτη στη χέρσο.

Η συμμετοχή των νέων ερευνητών στο συνέδριο ήταν θεαματική με εξαιρετικές παρουσιάσεις και πρωτότυπη έρευνα. Η δυναμική της ΣΘΕ σε θέματα έρευνας αιχμής σχετικά με το φυσικό περιβάλλον και την υγεία καταδείχθηκε μέσω της συμμετοχής με παρουσιάσεις όχι μόνο από το Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, αλλά και από τα Τμήματα Φυσικής και Χημείας. Η εξαιρετική παρουσία των φοιτητών μας επικυρώθηκε με την απονομή τριών από τα τέσσερα βραβεία για τις καλύτερες προφορικές και παρουσιάσεις αφίσας, τα οποία απονεμήθηκαν από τον εκδοτικό οίκο SPRINGER στις φοιτήτριες: 

Σταυρούλα Μενεγάκη (προπτυχιακή φοιτήτρια Τμ. Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος για την εργασία της «Hydrogeochemical and nitrate isotope composition along the Asopos river basin, Greece» - 1^ο Βραβείο καλύτερης προφορικής παρουσίασης

Άρτεμις Κοντομίχαλου, διδακτορική φοιτήτρια Τμ. Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος για την εργασία της «Evaluation of preliminary data from the pilot study for establishing the first Soil Geochemical Atlas of Hellas» - 2^ο  Βραβείο καλύτερης προφορικής παρουσίασης

Jamie-leigh Abrahams, διδακτορική φοιτήτρια University of the Free State, South Africa για την εργασία της «Element dilution factors for detecting trace metal contamination along an AMD (Acid Mine Drainage)-affected stream» - 1^ο  Βραβείο καλύτερης παρουσίασης αφίσας

Παρασκευή-Μαρία Κούργια, διδακτορική φοιτήτρια Τμ. Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος για την εργασία της «Polycyclic aromatic hydrocarbons in road deposited sediments from Athens and flood depositional sediments from Mandra, Greece: Spatial and seasonal distribution, and potential toxicity» - 2^ο Βραβείο καλύτερης παρουσίασης αφίσας.

Οι εργασίες του Συνεδρίου πλαισιώθηκαν από την διοργάνωση δύο προσυνεδριακών εργαστήριων (workshops). Το πρώτο, σχετικά με μεταφορά τεχνογνωσίας εφαρμοσμένων γεωχημικών μεθόδων που περιγράφονται στο Εγχειρίδιο Πρότυπων Μεθόδων για την Καθιέρωση του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωχημικής Αναφοράς της Διεθνούς Ένωσης Γεωλογικών Επιστημών (International Union of Geological Sciences), υλοποιήθηκε το Σάββατο 1 Ιουλίου και την Κυριακή 2 Ιουλίου 2023 από μέλη της Διεθνούς Ένωσης Γεωλογικών Επιστημών. Το δεύτερο, επικεντρώθηκε στα Νανοϋλικά και το Γεωπεριβάλλον, και διοργανώθηκε και υλοποιήθηκε στις 2 Ιουλίου 2023 στο πλαίσιο του έργου HORIZON EUROPE nexus monARC από τον μεταδιδάκτορα του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος Ανδρέα Γόντικα και τον ερευνητή του έργου nexus monARC Dr. Javier Delgado Gallardo.

Οι στόχοι του Συνεδρίου SEGH2023 είχαν υψηλή συνάφεια με τους στόχους της χώρας μας αλλά και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ενίσχυση της ανάπτυξης μέσω της προστασίας του περιβάλλοντος και την υποστήριξη δράσεων σχετικών με την προστασία, αναβάθμιση και αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος, τη βελτίωση της βιωσιμότητάς του, συμπεριλαμβανομένου του αστικού περιβάλλοντος, και την αντιμετώπιση των ποικίλων περιβαλλοντικών πιέσεων στο έδαφος, το νερό και την ατμόσφαιρα (πολιτικές Νet Ζero, Green Deal). Με γνώμονα τη διασφάλιση τόσο της ανθρώπινης όσο και της γενικότερης υγείας των οικοσυστημάτων και τη σημασία της διάχυσης των αποτελεσμάτων της διεπιστημονικής έρευνας στο πεδίο των περιβαλλοντικών επιστημών, προσδοκούμε ότι οι στόχοι αυτοί μπορούν και πρέπει να καθοδηγήσουν την καλλιέργεια της διεπιστημονικότητας στη ΣΘΕ αλλά και γενικότερα στο ΕΚΠΑ, καθώς και την εξέλιξη και εμπλουτισμό των προγραμμάτων σπουδών που λειτουργούν σήμερα στις Σχολές και τα Τμήματά μας.

Αριάδνη Αργυράκη, Καθηγήτρια Γεωχημείας

Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου SEGH2023

Εκλεγμένο μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της SEGH